Vì sao sắc thái cảm thọ lại quan trọng đến vậy? Tại sao Đức Phật lại chọn cảm thọ là một trong bốn nền tảng của chánh niệm, là một uẩn trong ngũ uẩn, là một mắc xích then chốt trong giáo lý Duyên Khởi? Sắc thái cảm thọ của kinh nghiệm vô cùng quan trọng bởi vì nó làm điều kiện cho rất nhiều phản ứng trong tâm và các hành động của chúng ta trên thế gian này.
Khi chúng ta không chánh niệm, những cảm thọ dễ chịu thường làm duyên cho tham ái và chấp thủ, những cảm thọ khó chịu làm duyên cho sân hận và chán ghét, và những cảm thọ trung tính làm duyên cho si mê — nghĩa là, chúng ta không thực sự hay biết điều gì đang diễn ra. Tuy nhiên, khi chúng ta có chánh niệm, thì chính những cảm thọ này lại trở thành phương tiện giải thoát của chúng ta.
Đức Phật giảng giải cặn kẽ về điều này khi Ngài nói về hai loại người: kẻ vô văn phàm phu và bậc thanh văn thánh đệ tử. Khi kẻ vô văn phàm phu tiếp xúc với một khổ thọ, người ấy cảm thấy chán ghét nó, cảm thấy muộn phiền buồn bã, và trở nên quẫn trí. Đức Phật đã sử dụng ví dụ về việc một người bị trúng hai mũi tên để minh họa cho điều này. Bản thân khổ thọ hay cảm giác đau đớn này là mũi tên thứ nhất, và khi chúng ta không chánh niệm, thì phản ứng khó chịu trong tâm với nó là mũi tên thứ hai. Hai mũi tên này, hai lần tấn công chúng ta, và mũi tên thứ hai gây ra nhiều đau khổ hơn mũi tên thứ nhất.
Nhưng nỗi đau khổ không chỉ dừng lại ở đó. Đức Phật tiếp tục giảng giải:
“Khi kinh nghiệm khổ thọ, người ấy tìm kiếm niềm vui trong dục lạc. Vì sao? Vì rằng, kẻ vô văn phàm phu không biết bất cứ cách nào để thoát khỏi khổ thọ ngoài dục lạc . . . “Này chư tỳ khưu, người như vậy được gọi là một kẻ vô văn phàm phu, người bị trói buộc với sinh, già và chết; người bị trói buộc với phiền muộn, than khóc, đau đớn, buồn rầu và tuyệt vọng (sầu, bi, khổ, ưu, não); người bị trói buộc với đau khổ…”
Tất cả những điều này diễn ra như những khuynh hướng chịu điều kiện khi chúng ta không chánh niệm đến sắc thái cảm thọ ban đầu. Sẽ rất thú vị khi nhận ra có bao nhiêu hành động của chúng ta trong ngày — ngay cả những sự nhúc nhích và cử động nhỏ của thân thể — diễn ra do nỗ lực tránh những cảm thọ khó chịu.
Chúng ta có thể băn khoăn không rõ nguyên do tại sao Đức Phật lại phản đối việc tránh những khổ thọ bằng cách tận hưởng dục lạc. Đây vốn dĩ vẫn là đường lối thông thường của thế gian. Chúng ta sẽ khám phá điều này một cách chi tiết hơn trong các chương sau khi chúng ta thẩm sát điều mà Đức Phật gọi là “vị ngọt, sự nguy hại của dục lạc và sự xuất ly dục lạc.” Tuy nhiên, cho đến lúc này, việc đơn thuần suy xét về bản chất phù du, giả tạm của những lạc thọ đã cho chúng ta biết rằng chúng không phải là nơi an ổn tối thượng khỏi các khổ ách.
Đức Phật cũng đề cập đến những bậc thanh văn thánh đệ tử — nghĩa là, Ngài cũng đang nói về chúng ta trong những khoảnh khắc chánh niệm hơn:
“Khi kinh nghiệm cùng khổ thọ đó, vị ấy không sân hận với nó. . . Khi kinh nghiệm khổ thọ, vị ấy không tìm kiếm niềm vui trong dục lạc. . .
Nếu cảm nhận lạc thọ, vị ấy cảm nhận nó mà không bị trói buộc. Nếu cảm nhận khổ thọ, vị ấy cảm nhận nó mà không bị trói buộc. Nếu cảm nhận bất khổ bất lạc thọ, vị ấy cảm nhận nó mà không bị trói buộc.
Này chư tỳ khưu, người như vậy được gọi là một bậc thanh văn thánh đệ tử, người không bị trói buộc với sinh, già và chết; người không bị trói buộc với phiền muộn, than khóc, đau đớn, buồn rầu và tuyệt vọng (sầu, bi, khổ, ưu, não); người không bị trói buộc với đau khổ. . . “Này chư tỳ khưu, đây là sự đặc thù, sự thù thắng, sự sai biệt giữa bậc thanh văn thánh đệ tử và kẻ vô văn phàm phu.”
Sau đó, Đức Phật đã tóm lược trí tuệ về sự không phản ứng trong hai dòng kệ tiếp nối với những lời dạy trên:
“Pháp khả lạc không khuấy động tâm vị tỳ khưu, Pháp bất khả lạc không làm vị ấy sân hận.”
– Theo thiền sư Joseph Goldstein trong cuốn sách “Chánh Niệm: Hướng dẫn thực hành đến giác ngộ”
